W kwietniu 1940 roku na rozkaz naczelnego dowódcy SS Heinricha Himlera rozpoczęto budowę obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu - Zasolu, przy wykorzystaniu istniejących tam już wcześniej koszar wojskowych. Organizację obozu i komendanturę powierzono zaufanemu zwolennikowi Hitlera, Rudolfowi Höss (był komendantem do listopada 1943 roku). Pierwszy transport więźniów skierowano tu już 14 czerwca 1940 roku - 728 polskich więźniów politycznych z Tarnowa. Do czerwca 1941 roku był to obóz przeznaczony wyłącznie dla Polaków, których w tym okresie zarejestrowano ponad 17 tysięcy.

Następnie, zgodnie z wcześniejszymi planami, zaczęto przekształcać go w obóz międzynarodowy. W marcu 1941 roku, po swojej wizycie w Oświęcimiu, Heinrich Himler polecił założyć drugi obóz w pobliskiej Brzezince głównie z przeznaczeniem na zagładę Żydów. Jego budowę rozpoczęto już w październiku po uprzednim wysiedleniu mieszkańców Brzezinki, oraz sąsiadujących z nią Pław, Rajska, Babic i Broszkowic. "Macierzystym" obozem Auschwitz I pozostał obóz pierwotny, któremu podlegało początkowo, oprócz Brzezinki (Birkenau), 39 pobocznych obozów pracy (w tym na terenie Śląska). W listopadzie 1943 roku cały ten zespół "fabryki śmierci" podzielono na 3 odrębne obozy koncentracyjne:

                                  1. Auschwitz I - Stammlager ("Macierzysty")
                                  2. Auschwitz II - Birkenau (w Brzezince)
                                  3. Auschwitz III - Aussenlager (obozy poboczne)

 W listopadzie 1944 roku obóz Auschwitz II ponownie połączono z macierzystym i nazwano go "Konzentrationlager Auschwitz" (obóz koncentracyjny Oświęcim) a obóz Auschwitz III przemianowano na "Konzentrationlager Monowitz" czyli obóz koncentracyjny Monowice. Działał on tu już od października 1942 roku jako tzw. "Lager IV", dla więźniów zatrudnionych przy budowie fabryki chemicznej "Buna-Werke" koncernu I.G. Farbenindustrie.

Obóz w Oświęcimiu-Brzezince był największym ze wszystkich hitlerowskich obozów zagłady. Faszyści niemieccy realizowali tu swoje ludobójcze plany wyniszczania niewygodnych im narodów. Zginęło tu w/g różnych szacunków około 1,4 miliona ludzi ok. 25 narodowości, w tym najwięcej Żydów. Trudności z ustaleniem dokładnej liczby zamordowanych wiążą się z tym, że gro osób kierowano na śmierć wprost z rampy kolejowej nie obejmując ich ewidencją obozową.

Plan Auschwitz II w Brzezince:
 

LEGENDA:

A - główna wartownia z wieżą
BI - pierwszy odcinek obozu
BII - drugi odcinek obozu
BIII - trzeci odcinek obozu w budowie (Meksyk)
BIa - obóz kobiecy
BIb - początkowo obóz męski, od 1943 r. obóz kobiecy
BIIa - kwarantanna
BIIb - obóz familijny dla Żydów z Terezina
BIIc - obóz dla Żydów z Węgier
BIId - obóz męski
BIIe - obóz dla Cyganów
BIIf - szpital dla więźniów 
 

C - Komendantura oraz baraki dla SS
D - magazyn rzeczy zagrabionych pomordowanym (Kanada)
E - rampa, na której wyładowywano transporty
ludzi i przeprowadzano selekcje
F,G - stosy, na których spalano zwłoki
H - masowe mogiły radzieckich jeńców wojennych
KII - komora gazowa i krematorium II
KIII - komora gazowa i krematorium III
KIV - komora gazowa i krematorium IV
KV - komora gazowa i krematorium V
L - ustępy i umywalnie
Litery rzymskie - baraki dla więźniów
 

Najważniejsze punkty przy zwiedzaniu Muzeum Auschwitz-Birkenau w Brzezince:

 

"Brama Śmierci" - główna brama wjazdowa do byłego obozu, przy której ciągnie się ogrodzenie z drutów kolczastych, a wewnątrz znajdują się parterowe budynki z surowej cegły oraz główna wartownia obozu. Nad bramą, przez którą przebiega tor kolejowy, wznosi się piętrowa wieża wartownicza, z której okien można zobaczyć panoramę byłego obozu.

Na końcu torów kolejowych wznosi się rozłożysty Międzynarodowy Pomnik Ofiar Faszyzmu.

Wzdłuż torów kolejowych, równoległych do drogi ok. 800 m. długości, znajduje się tzw. rampa, przez którą przybywały do obozu setki tysięcy ludzi. Tu zostawiano ich bagaże i dokonywano selekcji, ok. 25% ludzi kierowano do pracy, pozostałych wprost do komór gazowych. Rzeczy zagrabione ofiarom magazynowano w pobliskich drewnianych barakach nazwanych przez więźniów "Kanada".

Jeszcze przed wybudowaniem krematoriów, istniały w 1942 roku w Brzezince dwie komory gazowe. Jedna z nich mieściła się w tzw. "Czerwonym Domku" i chłopskiej zagrodzie tzw. "Białym Domku". Niemcy określali je "bunkier 1" i "bunkier 2".

Wiosną 1943 roku siłami więźniów wybudowano potężne krematoria II i III, których ruiny widnieją po obu stronach Pomnika. Każde z nich miało po 5 piecy trzyretortowych w których można było spalić ponad 2000 zwłok w ciągu doby. Znajdowały się w nich podziemne rozbieralnie i komory gazowe, które mogły jednorazowo pomieścić do 3000 ludzi. Zwłoki przewożono windą do pieców znajdujących się wyżej. Do zabijania używano gazu - cyklonu B - czyli silnie trującego cyjanowodoru. Śmierć gazowanych następowała w ogromnych męczarniach po ok. 10 minutach. Oprócz krematoriów II i III, których urządzenia Niemcy przed wkroczeniem Armii Czerwonej zdemontowali i wywieźli do Rzeszy, istniały jeszcze krematoria IV i V. Przed ruinami krematorium IV do dziś zachował się stawek do którego zsypywano prochy spalonych zwłok.

Więcej szczegółów znajduje się na stronie Muzeum Auschwitz-Birkenau